چون زلف تو ام جانا در عین پریشانی
چون باد سحرگاهم در بی سر و سامانی
من خاکم و من گردم من اشکم و من دردم
تو مهری و تو نوری تو عشقی و تو جانی
خواهم که ترا در بر بنشانم و بنشینم
تا آتش جانم را بنشینی و بنشانی
ای شاهد افلاکی در مستی و در پاکی
من چشم ترا مانم تو اشک مرا مانی
در سینه سوزانم مستوری و مهجوری
در دیده بیدارم پیدایی و پنهانی
من زمزمه عودم تو زمزمه پردازی
من سلسله موجم تو سلسله جنبانی
از آتش سودایت دارم من و دارد دل
داغي که نمی بینی دردی که نمی دانی
دل با من و جان بی تو نسپاری و بسپارم
کام از تو و تاب از من نستانم و بستانی
ای چشم رهی سویت کو چشم رهی جویت ؟
روی از من سر گردان شاید که نگردانی
دلم گرفته خدا را تو دلگشایی کن
من آمدم به امیدت تو هم خدایی کن
به بوی دلکش زلفت که این گره بگشای
دل گرفته ی ما بین و دلگشایی کن
دلی چو آینه دارم نهاده بر سر دست
ببین به گوشه ی چشمی و خودنمایی کن
ز روزگار میاموز بی وفایی را
خدای را که دگر ترک بی وفایی کن
بلای کینه ی دشمن کشیده ام ای دوست
تو نیز با دل من طاقت آزمایی کن
شکایت شب هجران که می تواند گفت
حکایت دل ما با نی کسایی کن
بگو به حضرت استاد ما به یاد توایم
تو نیز یادی از آن عهد آشنایی کن
نوای مجلس عشاق نغمه ی دل ماست
بیا و با غزل سایه همنوایی کن
* این شعر را استاد هوشنگ ابتهاج برای استاد حسن کسایی سروده است.
حسن کسائی (۳ مهر ۱۳۰۷، اصفهان - ۲۵ خرداد ۱۳۹۱، اصفهان) از استادان برجستهٔ موسیقی ایرانی و نوازندهٔ سرشناس نی بود. به واقع می توان استاد حسن کسایی را همراه با استاد جلیل شهناز (نوازنده تار) برترین موسیقی دانان و نوازندگان ایران دانست.
استاد حسن کسایی در ۲۵ خرداد ۱۳۹۱ درگذشت. روحش شاد.
| تن آدمی شریفست به جان آدمیت | نه همین لباس زیباست نشان آدمیت | |
| اگر آدمی به چشمست و دهان و گوش و بینی | چه میان نقش دیوار و میان آدمیت | |
| خور و خواب و خشم و شهوت شغبست و جهل و ظلمت | حیوان خبر ندارد ز جهان آدمیت | |
| به حقیقت آدمی باش وگرنه مرغ باشد | که همین سخن بگوید به زبان آدمیت | |
| مگر آدمی نبودی که اسیر دیو ماندی | که فرشته ره ندارد به مقام آدمیت | |
| اگر این درنده‌خویی ز طبیعتت بمیرد | همه عمر زنده باشی به روان آدمیت | |
| رسد آدمی به جایی که بجز خدا نبیند | بنگر که تا چه حدست مکان آدمیت | |
| طیران مرغ دیدی تو ز پای‌بند شهوت | به در آی تا ببینی طیران آدمیت | |
| نه بیان فضل کردم که نصیحت تو گفتم | هم از آدمی شنیدیم بیان آدمیت |
سعدي
درخت غچه برآورد و بلبلان مستند
جهان جوان شد و ياران به عيش بنشستند
حريف مجلس ما خود هميشه دل مي برد
علي الخصوص كه پيرايه اي بر او بستند
بساط سبزه لگدكوب شد به پاي نشاط
ز بس كه عامي و عارف به رقص برجستند
يكي درخت گل اندر سراي خانه ماست
كه سروهاي چمن پيش قامتش پستند
به سرو گفت كسي، ميوه اي نمي آري
جواب داد كه آزادگان، تهي دستند
حافظ
صبا به تهنيت پير مي فروش آمد
كه موسم طرب و عيش و ناز و نوش آمد
هوا مسيح نفس گشت و باد نافه گشاي
درخت سبز شد و مرغ در خروش آمد
تنور لاله چنان بر فروخت باد بهار
كه غنچه غرق عرق گشت و گل بجوش آمد
به گوش هوش نيوش از من و به عشرت كوش
كه اين سخن سحر از هاتفم به گوش آمد
زفكر تفرقه باز آن تاشوي مجموع
به حكم آنكه جو شد اهرمن، سروش آمد
ز مرغ صبح ندانم كه سوسن آزاد
چه گوش كرد كه باده زبان خموش آمد
چه جاي صحبت نامحرم است مجلس انس
سر پياله بپوشان كه خرقه پوش آمد
زخانقاه به ميخانه مي رود حافظ
مگر زمستي زهد ريا به هوش امد
(گل) شعر بهاريه
مولانا جلال الدين محمد بلخي
امروز روز شادي و امسال سال گل نيكوست حال ما كه نكو باد حال گل
گل را مدد رسيد زگلزار روي دوست تا چشم ما نبيند ديگر زوال گل
مست است چشم نرگس و خندان دهان باغ از كرّ و فرّ و رونق لطف و كمال گل
سوسن زبان گشوده و گفته به گوش سرو اسرار عشق بلبل و حسن خصال گل
جامه دران رسيد گل از بهر داد ما زان مي دريم جامه به بوي وصال گل
گل آنجهاني است نگنجه درين جهان در عالم خيال چه گنجد خيال گل
گل كيست؟ قاصديست ز بستان عقل و جان گل چيست؟ رقعه ايست ز جاه و جمال گل
گيريم دامن گل و همراه گل شويم رقصان همي رويم به اصل و نهان گل
اصل و نهال گل، عرق لطف مصطفاست زان صدر، بدر گردد آنجا هلال گل
زنده كنند و باز پر و بال نو دهند هر چند بر كنيد شما پر و بال گل
مانند چار مرغ خليل از پي وفا در دعوت بهار ببين امتثال گل
خاموش باش و لب مگشا خواجه غنچه وار مي خند زير لب تو به زير ظلال گل
صائب تبريزي
از دل پرخون بلبل كي خبر دارد بهار هر طرف چون لاله صد خونين جگر دارد بهار
از قماش پيرهن، غافل ز يوسف گشته اند شكوه ها از مردم كوته نظر دارد بهار
خواب آسايش كجا آيد به چشم سيمتن همچو بوي گل، عزيزي در سفر دارد بهار
از براي موشگافان در رگ هر سنبلي معني پيچيده چون موي كمر دارد بهار
هر زبان سبزه او ترجمان ديگري است از خمير خاكيان، يكسر خبر دارد بهار
ناله بلبل كجا از خواب بيدارش كند بالش نرمي كه از گل، زير سر دارد بهار
بسكه مي نالد ز شوق عالم بالا به خود خاك را نزديك شد از جاي بر دارد بهار
دو رباعي بهاري
حيكم عمر خيام نيشابوري
بر چهره گل، نسيم نوروز خوش است در طرف چمن، روي دل افروز خوش است
از دي كه گذشت هر چه گوئي خوش نيست خوش باش و ز دي مگو كه امروز خوش است
***
با دلبركي تازه تر از خرمن گل از دست مده جام مي و دامن گل
زان پيشترك كه گردد از باد اجل پيراهن عمر ما چو پيراهن گل
ميرزا عبدالقادر بيدل دهلوي
منتظران بهار، بوي شكفتن رسيد مژه به گلها بريد، يار به گلشن رسيد
لمعه مهر ازل، بر در و ديوار تافت جام تجلي به دست، نور ز ايمن رسيد
تامه و پيغام را رسم تكلف نماند فكر عبارت كراست معني روشن رسيد
زين چمنستان كنون، بستن مژگان خطاست آينه صيقل زنيد ديده به ديدن رسيد
بيدل از اسرار عشق، هيچ كس آگاه نيست گاه گذشتن گذشت، وقت رسيدن رسيد
مولانای بلخی:
اندر دل من مها دل‌افروز تویی
یاران هستند و لیک دلسوز تویی
شادند جهانیان به نوروز و به عید
عید من و نوروز من امروز تویی
***
حافظ شیرازی:
ز کوی یار میآید نسیم باد نوروزی
از این باد ار مدد خواهی چراغ دل برافروزی
به صحرا رو که از دامن غبار غم بیفشانی
به گلزار آی کز بلبل غزل گفتن بیاموزی
***
سنایی غزنوی:
با تابش زلف و رخت ای ماه دلفروز
از شام تو قدر آید وز صبح تو نوروز
از جنبش موی تو برآید دو گل از مشک
وز تابش روی تو برآید دو شب از روز
***
خواجوی کرمانی:
خیمة نوروز بر صحرا زدند
چارطاق لعل بر خضرا زدند
لاله را بنگر که گویی عرشیان
کرسی از یاقوت برمینا زدند
***
ملک الشعرا بهار:
رسید موکب نوروز و چشم فتنه غنود
درود باد بر این موکب خجسته، درود
به هرکه درنگری، شادیی پزد در دل
به هرچه برگذری، اندُهی کند بدرود
***
فروغی بسطامی:
عید آمد و مرغان رة گلزار گرفتند
وز شاخة گل داد دل زار گرفتند
نوروز همایون شد و روز می گلگون
پیمانه‌کشان ساغر سرشار گرفتند
***
منوچهری دامغانی:
نوروز، روزگار نشاطست و ایمنی
پوشیده ابر، دشت به دیبای ارمنی
از بامداد تا به شبانگاه می خوری
وز شامگاه تا به سحرگاه گل چینی
***
سعدی شیرازی:
برآمد باد صبح و بوی نوروز
به کام دوستان و بخت پیروز
مبارک بادت این سال و همه سال
همایون بادت این روز و همه روز
***
عبید زاکانی:
چو صبح رایت خورشید آشکار کند
ز مهر قبلة افلاک زرنگار کند
رسید موسم نوروز و گاه آن آمد
که دل هوای گلستان و لاله‌زار کند
***
نظامی گنجوی:
بهاری داری ازوی بر خور امروز
که هر فصلی نخواهد بود نوروز
گلی کو را نبوید آدمی زاد
چو هنگام خزان آید برد ب
شعر از خيام:
بر چهره ی گل نسيم نوروز خوش است
بر طرف چمن روی دلفروز خوش است
از دی که گذشت هر چه گويی خوش نيست
خوش باش ومگوزدی که امروزخوش است
مژده ای دل که دگرباره بهار آمده است خوش خراميده و با حسن و وقار آمده است
به تو ای باد صبا می دهمت پيغامی اين پيامی است که از دوست به يار آمده است
شاد باشيد در اين عيد و در اين سال جديد آرزويی است که از دوست به يار آمده است
شعرهای نوروز از نعمت آزرم :
يكبار دگر نسيم نوروز وزيد
دل‌ها به هوای روز نو باز تپيد
نوروز و بهار و بزم ياران خوش باد
در خاك وطن ، نه در ديار تبعيد
--------
نوروز! خوش آمدی صفا آوردی!
غمزخم فراق را دوا آوردی
همراه تو باز اشك ما نيز دميد
بويی مگر از ميهن ما آوردی!
--------
بر سفره‌ی هفت سين نشستن نيكوست
هم سنبل و سيب و دود ِ كُندر خوشبوست
افسوس كه هر سفره كنارش خالی ست
از پاره دلی گمشده يا همدم و دوست
--------
هر چند زمان بزم و نوش آمده است ،
بلبل به خروش و گل به جوش آمده است ،
با چند بهار ، لاله‌ی خفته به خاك ،
نوروز كبود و لاله پوش آمده است!
--------
نوروز رسيد و ما همان در ديروز
در رزم نه بر دشمن شادی پيروز
اين غُصّه مرا كشت كه دور از ميهن
هر سال سر آمد و نيامد نوروز !
--------
نوروز نُماد جاودان نوشدن است
تجديد جوانی جهان كهن است
زينها همه خوبتر كه هر نو شدنش
باز آور ِ نام پاك ايران من است
--------
دلتنگ ز غربتيم و شادان باشيم
از آنكه درست عهد و پيمان باشيم
بادا كه چو نوروز رسد ديگر بار
با سفره‌ی هفت سين در ايران باشيم
باد نوروز وزيده است به كوه و صحرا
جامه عيد بپوشند، چه شاه و چه گدا
بلبل باغ جنان را نبود راه به دوست
نازم آن مطرب مجلس كه بود قبله نما
صوفى و عارف از اين باديه دور افتادند
جام مى گير ز مطرب، كه روى سوى صفا
همه در عيد به صحرا و گلستان بروند
من سرمست زميخانه كنم رو به خدا
عيد نوروز مبارك به غنى و درويش
يار دلدار! زبتخانه درى رابگشا
گرمرا ره به در پير خرابات دهى
به سروجان به سويش راه نوردم نه به پا
سالها در صف ارباب عمائم بودم
تا به دلدار رسيدم، نكنم باز خطا [1]
حضرت امام(ره) ضمن مبارك شمردن عيد نوروز بر فقير و غنى و پوشيدن جامه نو در اين ايام، و رفتن به كوه وصحرا و باغ و بستان را ستوده و در وصف بهار قصيده ذيل را سروده است: [2]
بهار شد در ميخانه باز بايد كرد
به سوى قبله عاشق نماز بايد كرد
نسيم قدس به عشاق باغ مژده دهد
كه دل ز هردو جهان بى نياز بايد كرد
كنون كه دست به دامان سرو مى نرسد
به بيد عاشق مجنون، نياز بايد كرد
غمى كه در دلم از عشق گلعذاران است
دوا به جام مى چاره ساز بايد كرد
كنون كه دست به دامان بوستان نرسد
نظر به سرو قدى سرفراز بايد كرد
باز حضرت امام(ره) درباره اين عيد سعيد گفته است: [3]
اين عيد سعيد عيد حزب الله است
دشمن زشكست خويشتن آگاه است
چون پرچم جمهورى اسلامى ما
جاويد به اسم اعظم الله است.
و در رباعى ذيل «عيد» را چنين توصيف كرده است: [4]
اين عيد سعيد عيد اسعد باشد
ملت به پناه لطف احمد باشد
برپرچم جمهورى اسلامى ما
تمثال مبارك محمد(ص) باشد.
و در قصيده طولانى «بهاريه» كه چند بيت آن آورده مى شود سروده است: [5]
آمد بهار و بوستان شد اشك فردوس برين
گلها شكفته در چمن، چون روى يار نازنين
گسترده بادجان فزا، فرش زمرد بى شمر
افشانده ابرپرعطا بيرون حد، در ثمين
از ارغوان و ياسمن طرف چمن شد پرنيان
وز اقحوان و نسترن سطح دمن ديباى چين
از لادن و ميمون رسد، هر لحظه بوى جان فزا
وز سورى و نعمان وزد، هردم شميم عنبرين
از سنبل ونرگس جهان، باشد به مانند جنان
وز سوسن ونسرين زمين،چون روضه خلدبرين
از فر لاله بوستان گشته به ازباغ ارم
وز فيض ژاله گلستان، رشك نگارستان چين
از قمرى و كبك و هزار آيد نواى ارغنون
و ز سيره و كوكو وسار، آواز چنگ راستين
تا باد نوروزى وزد، هرساله اندر بوستان
تا ز ابر آذارى دمد ريحان و گل اندر زمين
بر دشمنان دولتت هر فصل باشد چون خزان
بر دوستانت هر مهى بادا چو ماه فرودين.
نوروز و آمدن بهار و طراوت دوباره طبیعت مورد توجه همه شعرای فارسی زبان بوده و هر یکی با توجه زمینه فکری خود به نوعی به وصف نوروز و جلوه های زیبای طبیعت پرداخته اند.
در این نوشته به تعدادی از شاعران پارسی گوی که نوروز و بهار را مضمون شعر خود کرده اند ، نمونه هایی ذکر میشود تا در استقبال نوروز و بهار ، کام خوانندگان شیرین و روزگارشان شادان باد .
حکیم عمر خیام نیشابوری
حکیم عمر خیام در قرن پنجم می زیسته و یکی از آثار مهم وی رباعیات است که شهرت عالمگیر دارد . حکیم خیام کلامش مملو از استدلال و آگاهی دادن است و هر خواننده ای را وادار به تفکر می کند . در اینجا سه رباعی که بیشتر در باره نوروز ، گل ، طربناکی بلبل و ناپایداری گل و سبزه است ، آورده می شود :
برچهره گل شبنم نوروز خوش است
در صحن چمن روی دل افروز خوش است
از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست
خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است
چون ابر به نوروز رخ لاله بشست
برخیز و بجام باده کن عزم درست
کاین سبزه که امروز تماشاگه تست
فردا همه از خاک تو برخواهد رست
بنگر ز صبا دامن گل چاک شده
بلبل ز جمال گل طربناک شده
در سایه گل نشین که بسیار این گل
از خاک برآمده است و در خاک شده
بابا طاهر
بابا طاهر نیز در قرن پنجم و در همدان می زیسته است . بابا طاهر از شعرای نامی و عارف بزرگ ، ساده و بی پیرایه است . بابا طاهر دو بیتی هایش را به لهجه ای سروده که نشان دهنده زبان پهلوی است و بیگمان محبوبیت و شهرت باباطاهر مرهون توجهی است که به این زبان و کشور خود داشته است و در نهایت سادگی با آهنگ دلنشین ، روح ایرانی را تسلی بخشیده است . از بابا طاهر نیز سه دو بیتی بهاریه نقل می شود :
عزیزان موسم جوش بهاره
چمن پر سبزه و صحرا لاله زاره
دمی فرصت غنیمت دان در این فصل
که دنیای دنی بی اعتباره
بمو واجی چرا ته بی قراری
چو گل پرورده باد بهاری
چرا گردی بکوه و دشت و صحرا
بجان او ندارم اختیاری
گلان فصل بهاران هفته بی
زمان وصل یاران هفته بی
غنیمت دان وصال لاله رویان
که گل در لاله زاران هفته بی
عطار نیشابوری
عطار شاعر عارف و نامداری است که در قرن ششم در نیشابور می زیسته و بیشتر اشعارش حال و هوای عرفانی دارد و شاعران عارف بعد از وی از اشعار عطار الهام گرفته اند .
جهان از باد نوروزی جوان شد
زهی زیبا که این ساعت جهان شد
شمال صبحدم مشکین نفس گشت
صبای گرم رو عنبر فشان شد
تو گویی آب خضر و آب کوثر
ز هر سوی چمن جویی روان شد
مولوی
مولوی معتقد است که غم و شادی دو پدیده طبیعی روح بشر است و هرگز نمیتوان آن را از قاموس زندگی بشر حذف کرد . بهر حال غم و شادی ، هر دو برای رشد و کمال شخصیت آدمی لازم است . مولوی با الهام از وضعیت بهار و سرسبزی گلستان و روئیدن گلهای و برآمدن شکوفه ها ، به این نکته اشاره دارد :
آتش و آبی بباید میوه را
واجب آید ابر و برق این شیوه را
تا نباشد برق دل و ابر دو چشم
کی نشیند آتش تهدید و خشم ؟
کی بروید سبزه ذوق وصال
کی بجوشد چشمه ها ز اب زلال؟
کی گلستان ، راز گوید با چمن
کی بنفشه عهد بندد با یاسمن
کی چناری کف گشاید در دعا
کی شکوفه سرفشاند در هوا ؟
کی شکوفه آستین پر نثار
برفشاند گردد ایام بهار ؟
کی ز درد لاله را رخ همچو خون
کی گل از کیسه برآرد زر برون
کی بیاید بلبل و گل بو کند
کی چو طالب، فاخته کوکو کند ؟
ملک الشعرای بهار
ملک الشعرا بهار شاعر قرن حاضر است که در زمان مبارزات مشروطیت زندگی می کرده و بخشی از اشعار وی در باره مبارزه با استبداد است بهرحال در سال 1317 قصیده بلندی در وصف نوروز و زیبایی های طبیعت سروده که بخشی از آن در اینجا نقل آورده می شود :
بهار آمد و رفت ماه سپند
نگارا درافکن بر آذر سپند
به یکباره سر سبز شد باغ و راغ
ز مرز حلب تا در تاشکند
بنفشه ز گیسو بیفشاند مشک
شکوفه به زهدان بپرورد قند
به یک هفته آمد سپاه بهار
ز کوه پلنگان به کوه سهند
جهان گر جوان شد به فصل بهار
چرا سر سپید است کوه بلند ؟
حیف باشد دا آزاده به نوروز غمین
این من امروز شنیدم ز زبان سوسن
هفت شین ساز مکن جان من اندر شب عید
شکوه و شین و شغب و شهقه و شور و شیون
هفت سین ساز کن از سبزه و سنبل و سیب
سنجد و ساز و سرود و سمنو سلوی من
هفت سین را به یکی سفره دلخواه بنه
هفت شین را به در خانه بدخواه فکن
صبح عید است برون کن ز دل این تاریکی
کاخر این شام سیه ، خانه نماید روشن
رسم نوروز به جای آر و از یزدان خواه
کاورد حالت ما باز به حالی احسن
نوبهار دلپذیر و روز شادی و خوشیست
خرما نوروز و خوشا نوبهار دلپذیر
بر نشاط گل وقت سپیده دم به باغ
فاخته آوای بم زد ، عندلیب آوای زیر
1) دوش رفتـم به در ميكده خواب آلـوده خرقه تر دامن و سجاده شراب آلوده
2) آمد افـسوس كنـان مغبچه بـاده فروش گفت بيدار شو اي رهروِ خواب آلوده
3) شست و شويي كن و آنگه به خرابات خرام تا نگردد ز تو اين ديـر خراب آلوده
4) در هواي لـب شيريـن دهنان چنـد كني جوهـر روح به يـاقوت مذاب آلوده
5) به طهارت گـذران منـزل پيـريّ و مكن خلعت شيب چو تشريف شبـاب آلوده
6) آشنـايـان ره عشـق در ايـن بحر عميق غرقـه گشتند و نگشتند به آب آلوده
7) پاك و صـافي شو و از چاه طبيعت بدر آي كه صفـايي ندهد آب تـراب آلوده
8) گفتم اي جان و جهان دفتر گل عيبي نيست كه شود فصل بـهار از مي ناب آلوده
9) گفت حـافظ لُغَز و نكته به يـاران مفروش آه از اين لطفِ به انواعِ عتاب آلوده
معاني لغات غزل
دوش: ديشب.
خواب آلوده: خوابناك، در عالم خواب و بيداري، ناهشياري.
تر دامن: آلوده، مُلَوَّثْ.
سجاده: جانماز.
افسوس كنان: سرزنش كنان، شوخي كنان، مسخره كنان.
مُغ‌بچه: بچه مغ، پسر بچه خادم ميكده.
بيدار شو: هشيار شو.
رهرو: سالك، سالك راه حقيقت.
شست و شويي كن: در اصطلاح عرفا رهايي از بندهاي عقل و علايق.
خرابات: ميخانه و محل فسق و فجور و در اينجا به معناي تخريب اوصاف نفساني و عادات حيواني است.
دير خراب: خرابات، معبد جايگاه تخريب صفات حيواني.
شيرين دهنان: شيرين گفتاران، زيبايان خوش بيان.
جوهر روح: جوهر مجرد روح، گوهر روان، (اضافه تشبيهي) روح به گوهر تشبيه شده.
ياقوت مذاب: كنايه از شراب قرمز.
طهارت: پاكي، و بنا به گفته امام محمد غزالي در كيمياي سعادت پاكي بر چهار طبقه است. 1- پاكي دل از هرچه جز حق، 2- پاكي ظاهر دل از صفات رذيله چون كبر و ريا و حسد و حرص و عداوت، 3- پاكي اندام هاي تن از معاصي چون دروغ گفتن و حرام خوردن و در نامحرم نگريستن، 4- پاكي تن و جامه از پليدي هاي ظاهري.
منزل پيري: مرحله پيري.
خلعت: لباس افتخار، جامه دوخته كه به رسم هديه به كسي مي دهند.
شَيْبْ: پيري.
خلعت شيب: (اضافه تشبيهي) شيب به خلعت تشبيه شده است.
تشريف: خلعت، لباس افتخار.
شباب: جواني.
تشريف شباب: (اضافه تشبيهي) شباب به تشريف تشبيه شده.
چاه طبيعت: چاه سرشت مادي، چاه تعلقات دنيوي، مقتضاي طبع.
صفا: طراوت، شادابي.
آب تُراب آلوده: آب گِل آلود.
دفتر گل: اوراق گُل، برگهاي گُل.
لُغَزْ: مَتَلَك، معما، گفته هاي از سر فضل فروشي.
نكته: حرف پر معنا.
عتاب: سرزنش.
دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند
گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند
ساکنان حرم ستر و عفاف و ملکوت
با من راه نشین باد مستانه زدند
شکر ایزد که میان من و او صلح افتاد
صوفیان رقص کنان ساغر شکرانه زدند
آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه فال به نام من دیوانه زدند
آتش آن نیست که از شعله او خندد شمع
آتش آنست که در خرمن پروانه زدند
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند
ما بصد خرمن پند و اندرز ره چون نرویم
چون ره آدم خاکی بیکی دانه زدند
کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب
تا سر زلف عروسان سخن شانه زدند
غزل از خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی
به مغرب سينه مالان قرص خورشيد نهان مي گشت پشت كوهساران
فرو مي ريخت گردي زعفران رنگ به روي نيزه ها و نيزه داران
ز هر سو بر سواري غلت مي خورد تن سنگين اسبي تير خورده
به زير باره مي ناليد از درد سوار زخم دار نيم مرده
ز سم اسب مي چرخيد برخاك به سان گوي خون آلود، سرها
ز برق تيغ مي افتاد در دشت پياپي دست ها دور از سپرها
ميان گردهاي تيره چون ميغ زبانهاي سنانها برق مي زد
لب شمشيرهاي زندگي سوز سران را بوسه ها بر فرق مي زد
نهان مي گشت روي روشن روز به زير دامن شب در سياهي
در آن تاريك شب مي گشت پنهان فروغ خرگه خوارزمشاهي
دل خوارزمشه يك لمحه لرزيد كه ديد آن آفتاب بخت، خفته
زدست تركتازي هاي ايام به آبسكون شهي بي تخت، خفته
اگر يك لحظه امشب دير جنبد سپيده دم جهان در خون نشيند
به آتشهاي ترك و خون تازيك ز رود سند تا جيحون نشيند
به خوناب شفق در دامن شام به خون ،آلوده ايران كهن ديد
در آن درياي خون در قرص خورشيد غروب آفتاب خويشتن ديد
به پشت پرده شب ديد پنهان زني چون آفتاب عالم افروز
اسير دست غولان گشته فردا چو مهر آيد برون از پردهِ روز
به چشمش ماده آهويي گذر كرد اسير و خسته و افتان و خيزان
پريشان حال آهو بچه اي چند سوي مادر دوان وز وي گريزان
چه انديشيد آن دم، كس ندانست كه مژگانش به خون ديده تر شد
چو آتش در سپاه دشمن افتاد ز آتش هم كمي سوزنده تر شد
زبان نيزه اش در ياد خوارزم زبان آتشي در دشمن انداخت
خم تيغش به ياد ابروي دوست به هر جنبش سري بر دامن انداخت
چو لختي در سپاه دشمنان ريخت از آن شمشير سوزان، آتش تيز
خروش از لشكر انبوه برخاست كه: از اين آتش سوزنده پرهيز
در آن باران تيغ و برق پولاد ميان شام رستاخيز مي گشت
در آن درياي خون در دشت تاريك به دنبال سر چنگيز مي گشت
بدان شمشير تيز عافيت سوز در آن انبوه، كار مرگ مي كرد
ولي چندان كه برگ از شاخه مي ريخت دو چندان مي شكفت و برگ مي كرد
سرانجام آن دو بازوي هنرمند زكشتن خسته شد وز كار واماند
چو آگه شد كه دشمن خيمه اش جست پشيمان شد كه لختي ناروا ماند
عنان بادپاي خسته پيچيد چو برق و باد، زي خرگاه آمد
دويد از خيمه خورشيدي به صحرا كه گفتندش سواران: شاه آمد
ميان موج مي رقصيد در آب به رقص مرگ، اخترهاي انبوه
برود سند مي غلتيد برهم ز امواج گران، كوه از پي كوه
خروشان، ژرف، بي پهنا، كف آلود دل شب مي دريد و پيش مي رفت
از اين سد روان، در ديدهِ شاه1 ز هر موجي هزاران نيش مي رفت
نهاده دست بر گيسوي آن سرو بر آن درياي غم نظاره مي كرد
بدو مي گفت: <اگر زنجير بودي تورا شمشيرم امشب پاره مي كرد
گرت سنگين دلي اي نرم دل آب! رسيد آنجا كه بر من راه بندي
بترس آخر زنفرينهاي ايام كه ره براين زن چون ماه بندي!
زرخسارش فرو مي ريخت اشكي بناي زندگي برآب مي ديد
در آن سيما بگون امواج لرزان خيال تازه اي در خواب مي ديد:
اگر امشب زنان و كودكان را زبيم نام بد در آب ريزم
چو فردا جنگ بركامم نگرديد توانم كز ره دريا گريزم
به ياري خواهم از آن سوي دريا سواراني زره پوش و كمانگير
دمار از جان اين غولان كشم سخت بسوزم خانمانهاشان به شمشير
شبي آمد كه مي بايد فدا كرد به راه مملكت فرزند و زن را
به پيش دشمنان استاد و جنگيد رهاند از بند اهريمن وطن را
در اين انديشه ها مي سوخت چون شمع كه گردآلود پيدا شد سواري
به پيش پادشه افتاد بر خاك شهنشه گفت: آمد؟ گفت: آري
پس آنگه كودكان را يك به يك خواست نگاهي خشم آگين در هوا كرد
به آب ديده اول دادشان غسل سپس در دامن دريا رها كرد:
بگير اي موج سنگين كف آلود ز هم واكن دهان خشم، وا كن!
بخور اي اژدهاي زندگي خوار دوا كن درد بي درمان، دوا كن!
زنان چون كودكان در آب ديدند چو موي خويشتن در تاب رفتند
وزان درد گران، بي گفتهِ شاه چو ماهي در دهان آب رفتند
شهنشه لمحه اي بر آبها ديد شكنج گيسوان تاب داده
چه كرد از آن سپس، تاريخ داند به دنبال گل بر آب داده!
شي را تا شبي با لشكري خرد ز تنها سر، ز سرها خود افكند
چو لشكر گرد بر گردش گرفتند چو كشتي بادپا در رود افگند!
چو بگذشت از پس آن جنگ دشوار از آن درياي بي پاياب، آسان
به فرزندان و ياران گفت چنگيز كه: گر فرزند بايد، بايد اين سان!
بلي، آنان كه از اين پيش بودند چنين بستند راه ترك و تازي
از آن اين داستان گفتم كه امروز بداني قدر و برهيچش نبازي
به پاس هر وجب خاكي از اين ملك چه بس
نيمه شب بود و وضو مي‌ساختم
خود براي گفتگو مي‌ساختم
قطره‌هاي حوض كوثر روي بال
از دلم مي‌برد هر درد و ملال
آمد آوايي به گوشم جبرئيل
در خروشم در خروشم جبرئيل
گفتمش از چيست اين حال خراب
گفت با آه غريبي اين جواب
يك نظر بنماي بر سوي زمين
فطرس افسرده حال ما ببين
ديده از عرش برين انداختم
چشم خود را بر زمين انداختم
ديدم آن جا فطر افتاده به خاك
ناله‌هايش كرده عالم را هلاك
گريه‌هايش در جهان غوغا كند
با خودش فطرس چنين نجوا كند
* * *
تيره شد خورشيد و شب آغاز شد
دامن چشمم دوباره باز شد
باز از چشمم سرشك غم چكيد
وقت شرح غصه و ماتم رسيد
اي زمين دور دستِ كردگار
فطرسم من با گناهي عقده‌دار
يك گناه از من اگر شد ارتكاب
رفته هفتصد سال آن را در جواب
اي خدا از كرده‌هايم درگذر
كرده من را اين عذابت در به در
اين بيابان ديده بر من دوخته
خشم تو بال و پرم را سوخته
توبه‌ام را كن قبول اي لايزال
عمر من پايان كن از اين قيل و قال
فطرسم من بي كس و دل مضطرم
هستي اي الله يار و ياورم
فطرسم من دور از آن عرش سپيد
پرشكسته، دل شكسته، نا اميد
لحظه‌اي بر سينه‌ام نوري بده
مرحمي بر زخمِ اين دوري بده
يارب از كردار خود شرمنده‌ام
بخشش از تو، من سيه پرونده‌ام
* * *
ناگهان من را خدا احضار كرد
نام من را دم به دم تكرار كرد
گفتمش يارب چه رخ داده مگر
لرزه افتاده بر اين شمس و قمر
آمد آواي خداوند جلي
جمله مأموريت بر بيتِ علي
گلشن احمد ثمر آورده است
فاطمه يك شه پسر آورده است
* * *
آسمانِ عرش شد در ولوله
حوريان گشتند گرمِ هلهله
صد درخت دُرّ بروئيد آن ميان
عرش را زينت نمودند عرشيان
شاخه‌ها آماده‌ي دُرّ پاشي‌اند
پرده‌ها مشغول گل نقاشي‌اند
شاپرك با عشق بازي مي‌كند
بلبل از گل دلنوازي مي‌كند
چشمه‌ها خود قطره افشاني كنند
سبزه‌ها با آب مهماني كنند
جام زر با تختِ ياقوت آورند
مي ز حوضِ‌سبز لاهوت آورند
بوي سيب از هر طرف مست طواف
جوي‌ها ايوان شهد ناب و صاف
خنده افتاده به لب‌هاي همه
ذكر لبها مرحبا يا فاطمه
* * *
لشكر جن و ملك آماده شد
اذن تنزيل مدينه داده شد
در دل افلاكيان غوغا به پاست
مقصد ما بيت پاكِ مرتضاست
لحظه‌ي پرواز بر روي زمين
ناگهان آمد صدايي اين چنين
اي ملائك من گنه آلوده‌ام
روزگاري چون شما من بوده‌ام
بار خود را از چه رويي بسته‌ايد
چاره‌ي كارِ منِ دل خسته‌ايد
قدري آهسته ملائك يك سؤال
از چه باشد علت تعجيلِ بال
پاي زخمِ بالِ من مرحم زنيد
علت اين هاي و هو را دم زنيد
* * *
هومرکیست؟
اگرفردوسی هزارسال بعد از میلاد به گردآوری و شعر نمودن بخشی از حماسه های قهرمانی ایران کهن پرداخت، هومر ۸۰۰سال پیش ازمیلاد، از میان صدها اسطوره و حماسه قهرمانی یونانی دو داستان تاریخی الیاس و اودیسه را بصورت شعر درآورد. مورخین غرب تاریخ فرهنگ یونان را ۴۰۰۰ سال و تاریخ فرهنگ سومری را ۵۰۰۰سال حدس میزنند. محاصره و تسخیر شهر ترویا در غرب آسیای صغیر و در ترکیه امروزی، حدود ۱۲۰۰سال پیش ازمیلاد اتفاق افتاد و هومر ۴۰۰ سال بعد یعنی درقرن هشتم پیش ارمیلاد، آن جنگ تاریخی میان یونانیها و ترویایی ها رادردو کتاب شعر بلند حماسی خود یعنی در الیاس و اودیسه بصورت شعر روایتی درآورد.
هومر، حماسه سرای یونان، درنیمه دوم قرن هشتم پیش ازمیلاد زندگی نمود. دو اثر او در آغاز ادبیات یونان و سنت حماسه سرایی قهرمانی غرب قراردارند. او در آغاز شعر اروپا نیز قرار دارد، گرچه وی متولد شهر ازمیر”سمیرنا” درغرب ترکیه امروزی است. به گمان مورخین، او غالب عمر خود را در روی جزیره چیوس گذراند و در روی جزیره لوس فوت نموده است. دوکتاب او حاوی ۲۸۰۰۰ شعر” هگزامتری ” هستند. به نقل از کارشناسان ادبی، آثار او تاثیر مهمی روی ادبیات غرب از زمان ورژیل تا زمان جویس از خود بجا گذاشته اند. حتی در دوره باستان و قبل از میلاد عده ای ازاهل شعر،اورا آموزگارادبی خودبشمار می آوردند.بیوگرافی نویسان او را شاعری خواننده و آوازه خوان مسافر سیار نابینا و نقال میدانند که آنزمان در دربار حاکمان، امیران، اشرافیان و یامیان مردم معمولی در کوچه و بازار به سرگرم نمودن و نقل داستانهای حماسی کهن می پرداخته است. گرچه گروهی او را شاعر آن دو کتاب میدانند، گروه
دیگری وی را تنها گردآورنده و نقال اشعار و داستانهای حماسی پیش از خود بحساب
می آورند.
گروهی هم هومر رادرآغازادبیات کتبی ودرپایان شعرشفاهی یونانی یشمارمی آورند.باکمک اوازمیان صدها شعرحماسی وقهرمانی دوعدد ازمهمترین آنان بزمان مارسیده است.زبان شعرحماسی،زبان هنری آنزمان بود.دراین دوحماسه بخش مهمی ازفرهنگ جزیره کرت وفرهنگ مکینی نقل شده اند. زبان هومری گویاتا دوره بیزانس مورداستفاده بوده است.زبانشناسان مکتب اسکندریه درقرن سوم پیش ازمیلاد درمصراشعاراورا بصورت کتبی به نسل های بعدی انتقال داده اند.اطلاعات امروزی درباره هومرمعمولا ازدوران هلنی به زمان مارسیده است.گروه دیگری مدعی هستند که اشعاراوناشی از واقعیات مستقیم،طبیعی وجهانبینی واقعی آنزمان یونان ریشه گرفته اند.
اشعار هومر را خوانندگان سیار ومسافر ازقرن ۶ پیش ازمیلاد درنقاط مختلف یونان درمیان مردم نقل میکردند.درعبادتگاه والمپیای موردنظرهومر،خدایان وبت های سنگی گوناگونی موردتوجه مردم آن زمان قرارداشتند.دوکتاب شعراوهمچون کتابی مقدس برای یونانیان و مستعمره نشینان آن درغرب آسیای صغیر،نه تنها ازقهرمانان زمینی بلکه ازخشم های الاهی خدایان سخن گفته اند.؛خدایانی که آن زمان باخندهها وخشم های خود شباهتهایی به انسانهای معمولی زمینی داشتند.درآثاراو که مدتی بصورت دین یونانی مورداحترام بودند،انسانها تصویری ازخدایان هستند،وتنها برتری خدایان برانسانها این بود که آنان فناناپذیر وقادرترازانسانهای معمولی بودند.احترام به خدایان نه تنها حسابگرانه وعاقلانه بلکه پرهیزکارانه ، وکارنیک نیزنه تنها فعالیتی اخلاقی بلکه امری زیبا وخوشایند بود.زبان ادبی هومر آنزمان موجب وحدت میان اقوام یونانی درمقابل نیروهای خارجی گردید.
به هومر غیرازدوکتاب الیاس و ادیسه،اشعاروکتابهای دیگری رانیزنسبت داده اند؛آزآنجمله : سرودهای هومری،کیکلوس های حماسی روایتی، سرودهای طنزچوپانی مارگیته، سرودهای خدایان، وکتاب طنز کلیله ودمنه ای جنگ موش و قورباقه ها. سرودهای هومری،مجموعه ای از۳۳ سرودمذهبی درباره خدایان بسبک حماسی هومری هستند که درزمان باستان آنان را به اونسبت میدادند. راپسودها یا خواننده گان مسافرسیار برای مقدمه نقالی وسرودخوانی خود ازاین سرودهای هومری استفاده میکردند.آنان احتمالا درقرن ۷ پیش ازمیلاد ازطریق شاعران گمنام سروده شده اند. نبوغ هومر درترکیب سنت شعری وفرم فردی ادبی بود.عناصر زبان آرکائیک وخیالپردازی های فوق العاده درشعراو نیزدیده میشوند.
اهمیت تئوریک آثارهومردرآنجاست که نه تنها ورژیل وهوراز بلکه ارسطو نیزدر کتاب بوتیقای اش پیرامون هنرشعرسرایی ازاوکمک گرفته است.اشعاراونه تنها قرنهادرکتابهای درسی اروپا بلکه درروی شاعران نسل بعد وروی جهانبینی جوامع یونان باستان ازخوداثربجاگذاشته اند.دردوره رنسانس ،کشورهای رومی زبان ونویسندگان مشهورایتالیایی به کشف دوباره هومرپرداختند. درتئوری ادبی دوره “توفان وهجوم” زمان گوته درآلمان،هومر اثرمهمی بجاگذاشت،چون آنان ریشه تمام ادبیات عال رانه درهنربلکه درطبیعت جستجو میکردند.
کتاب الیاس،اثرهومر،قدیم ترین کتاب شعرادبیات مغرب زمین است.این کتاب بازبانی فوق العاده شاعرانه دارای ۱۶۰۰۰ بیت شعر”هکزامتری” است.۲۴سروداین کتاب پیرامون خشم آشیل؛قهرمان ملی وایده آل یونان باستان است.اشعاراین کتاب به محاصره ۱۰ ساله شهر ترویا ازطرف یونانیان در غرب آسیای ضغیر؛آنزمان مستعمره نشیسن یونان، می پردازد. حوادث ۵۰ روز آخر محاصره ترویا دراین کتاب بصورت شعردرآمده اند.زبان هنری این کتاب دارای عناصرلهجه ایونی –اولیشی میباشد. منقدین ادبی مدعی هستند که هومردراین کتاب به شرح جهان انسانی نیز می پردازد. تسلط انسان برخوددراین کتاب بالاترین فرم رفتارمطلوب انسانی ورفتارصحیح درمقابل خدایان مورداعتقاد آنزمان است.الیاس،عنوان این کتاب از ایلیون گرفته شده که نام پیشین شهرترویا در۱۲۰۰ سال پیش ازمیلاد بوده. طبق اشعار آمده دراین کتاب،مبارزه دو ملت یونانی و ترویایی درآنزمان،مبارزه دو دسته وگروه از خدایان است که از این دوطرف جنگ حمایت میکردند و سرانجام خدایان غرب یونانی برخدایان شرق ترویایی پیروز شدند.
کتاب شعر”اودیسه”،جوانترازکتاب “الیاس” است که به لهجه ایونی سروده شده.این کتاب رادومین سند آغازادبیات غرب بحساب می آورند. همچون کتاب الیاس انگیزههای شعرشفاهی درآن درج شده اند که تازمان فرهنگ جزیره کرتی-مکینه ای به عقب میروند.این کتاب ازنظرزبانی مدرن تر از کتاب الیاس است. ۱۲۲۰۰ شعر هگزامتری آن بصورت ۲۴ فصل،ماجرای سفرهای پر رنج ادیسه وبازگشت وی به وطن نزد همسرش است. روایت شرح ۴۰ روزآخر جنگ ترویا دراین کتاب ضبط شده اند.کشتی شکسته گی ادیسه درحین بازگشت به وطن،دردریای مدیترانه،ماجرای غم انگیز دیگراین کتاب است. فرق محتوای آن باکتاب الیاس،تصویری جدیدازانسان ورابطه دیگر نسبت به خدایان یونانی است. از جمله صفات ادیسه دراین کتاب: بلوغ شخصیت،توانایی تحمل دردورنج زندگی،اطاعت درمقابل خدایان ،تیزهوشی،خیالپردازی واحساس مسئولیت هستند. دراین کتاب ،آنزمان به شرح انسان “نوینی”پرداخته شده است،و به خلق وانسانهای ساده ورنجبر دراین کتاب ،خلاف کتاب الیاس اهمیت بیشتری داده شده است.این کتاب نه تنها روی حماسه سرایی دوره سدههای میانه غرب، بلکه روی دوره رنسانس نیز تاثیرمهمی داشته است. ادیسه دراین کتاب بعداز سالم رسیدن به وطن در ایتاکا،به انتقام از مردان مزاحم اشرفی میپردازد که درغیاب او، مزاحم همسرش پنلوپ شده بودند.
◘◘تاریخچه شعر فارسی و سیر تحول آن◘◘
○به همراه زندگینامه تمام شاعران فارسی زبان○
♦سابقه وجود شعر ایران به دوران باستان بر میگردد . مهمترین متن شعری که از دوران باستان به دست داریم ،بخش گاتهای اوستا،کتاب مذهبی زرتشت هست که میتوان آن را قدیمیترین سخن موزون در ایران دانست.
وجود گوسانها در دوران اشکانیان (250م .266م)و خنیا گران در دوران ساسانی(266م . 652م) میتواند نشانه قطعی برای وجود شعر (همراه با موسیقی)در ایران قبل از اسلام باشد.
اطلاعات کاربری
اسامی همکاران محترم گروه زبان و ادبیات فارسی آمار سایت
کدهای اختصاصی
